10th Class Telugu Grammar Samasalu సమాసాలు

AP State Syllabus SSC 10th Class Telugu Grammar Samasalu సమాసాలు

సమాసాలు

సమాసం :
వేరు వేరు అర్థాలు కల రెండు పదాలు కలసి, ఏకపదంగా ఏర్పడితే దాన్ని ‘సమాసం’ అంటారు.

గమనిక :
అర్థవంతమైన రెండు పదాలు కలిసి, కొత్త పదం ఏర్పడడాన్ని సమాసం అంటారు. సమాసంలో మొదటి పదాన్ని పూర్వ పదం అంటారు. రెండవ పదాన్ని ఉత్తర పదం అంటారు.
ఉదా :
‘రామ బాణము’ అనే సమాసంలో, ‘రామ’ అనేది పూర్వ పదం. ‘బాణము’ అనేది ఉత్తర పదం.

1. ద్వంద్వ సమాసం :
   రెండు కాని, అంతకంటే ఎక్కువ కాని నామవాచకాల మధ్య ఏర్పడే సమాసాన్ని, “ద్వంద్వ సమాసం” అంటారు.

ఈ కింది వాక్యాల్లోని ద్వంద్వ సమాస పదాలను గుర్తించి రాయండి.

1) ఈ అన్నదమ్ములు ఎంతో మంచివాళ్ళు,
జవాబు:
అన్నదమ్ములు

2) నేను మార్కెట్ కు వెళ్ళి కూరగాయలు తెచ్చాను.
జవాబు:
కూరగాయలు

3) ప్రమాదంలో నా కాలుసేతులకు గాయాలయ్యాయి.
జవాబు:
కాలుసేతులు

అభ్యాసం:

 

1. ఈ కింది ద్వంద్వ సమాసాలకు విగ్రహవాక్యాలు రాయండి.

సమాసపదం	విగ్రహవాక్యం
1) ఎండవానలు	ఎండయు, వానయు	ద్వంద్వ సమాసాలు
2) తల్లిదండ్రులు	తల్లియు, తండ్రియు
3) గంగాయమునలు	గంగయు, యమునయు

1. ఈ కింది విగ్రహవాక్యాలను సమాసపదాలుగా మార్చండి.

సమాసపదం	విగ్రహవాక్యం
1) కుజనుడూ, సజ్జనుడూ	కుజనసజ్జనులు
2) మంచి, చెడూ	మంచిచెడులు
3) కష్టమూ, సుఖమూ	కష్టసుఖములు

2. ద్విగు సమాసం :
   సమాసంలో మొదటి (పూర్వ) పదంలో సంఖ్య గల సమాసాన్ని ద్విగు సమాసం అంటారు.

అభ్యాసం :
కింది సమాస పదాలను ఉదాహరణలో చూపిన విధంగా వివరించండి.
ఉదా : నవరసాలు – నవ (9) సంఖ్య గల రసాలు
1) రెండు జడలు – రెండు (2) సంఖ్య గల జడలు
2) దశావతారాలు – దశ (10) సంఖ్య గల అవతారాలు
3) ఏడు రోజులు – ఏడు (7) సంఖ్య గల రోజులు
4) నాలుగువేదాలు – నాలుగు (4) సంఖ్య గల వేదాలు

గమనిక :
పైన పేర్కొన్న సమాసాలలో సంఖ్యావాచకం పూర్వ పదంగా ఉండటాన్ని గమనించండి. ఇలా మొదటి పదంలో సంఖ్య గల సమాసాలు ద్విగు సమాసాలు.

3. తత్పురుష సమాసం :
   విభక్తి ప్రత్యయాలు విగ్రహవాక్యంలో ఉపయోగించే సమాసాలు “తత్పురుష సమాసాలు.” అభ్యాసము : కింది పదాలను చదివి, విగ్రహవాక్యాలు రాయండి.

సమాసపదం	విగ్రహవాక్యం
1) రాజభటుడు	రాజు యొక్క భటుడు
2) తిండి గింజలు	తిండి కొఱకు గింజలు
3) పాపభీతి	పాపము వల్ల భీతి

గమనిక :
‘రాజభటుడు’ అనే సమాసంలో ‘రాజు’ పూర్వ పదం. ‘భటుడు’ అనే పదం ఉత్తర పదం. ‘రాజభటుడు’ కు విగ్రహవాక్యం రాస్తే ‘రాజు యొక్క భటుడు’ అవుతుంది. దీంట్లో యొక్క అనేది షష్ఠీ విభక్తి ప్రత్యయం. భటుడు రాజుకు చెందినవాడు అని చెప్పడానికి షష్ఠీ విభక్తి ప్రత్యయాన్ని వాడారు. ఈ విధంగా ప్రత్యయాలు విగ్రహవాక్యంలో ఉపయోగించే సమాసాలు తత్పురుష సమాసాలు.

గమనిక :
పూర్వ పదం చివర ఉండే విభక్తిని బట్టి తత్పురుష సమాసాలు వస్తాయి.

తత్పురుష సమాసం రకాలు	విభక్తులు	ఉదాహరణ, విగ్రహవాక్యం
1) ప్రథమా తత్పురుష సమాసం	డు, ము, వు, లు	మధ్యాహ్నము – అహ్నము యొక్క మధ్య
2) ద్వితీయా తత్పురుష సమాసం	ని, ను, ల, కూర్చి, గురించి	జలధరం – జలమును ధరించినది
3) తృతీయా తత్పురుష సమాసం	చేత, చే, తోడ, తో	బుద్ధిహీనుడు – బుద్ధిచేత హీనుడు
4) చతుర్డీ తత్పురుష సమాసం	కొఱకు, కై	వంట కట్టెలు – వంట కోఱకు కట్టెలు
5) పంచమీ తత్పురుష సమాసం	వలన (వల్ల), కంటె, పట్టి	దొంగ భయం – దొంగ వల్ల భయం
6) షష్ఠీ తత్పురుష సమాసం	కి, కు, యొక్క, లో, లోపల	రామబాణం – రాముని యొక్క బాణం
7) సప్తమీ తత్పురుష సమాసం	అందు, న	దేశభక్తి – దేశము నందు భక్తి
8) నఞ్ తత్పురుష సమాసం	నఞ్ అంటే వ్యతిరేకము	అసత్యం – సత్యం కానిది

అభ్యాసం :
కింది సమాసాలు చదివి, విగ్రహవాక్యాలు రాయండి. అవి ఏ తత్పురుష సమాసాలో తెలపండి.

సమాస పదం	విగ్రహవాక్యం	సమాసం పేరు
1) రాజ పూజితుడు	రాజుచే పూజితుడు	తృతీయా తత్పురుషం
2) ధనాశ	ధనము నందు ఆశ	సప్తమీ తత్పురుషం
3) పురజనులు	పురమందు జనులు	సప్తమీ తత్పురుషం
4) జటాధారి	జడలను ధరించినవాడు	ద్వితీయా తత్పురుషం
5) భుజబలం	భుజముల యొక్క బలం	షష్ఠీ తత్పురుషం
6) అగ్నిభయం	అగ్ని వల్ల భయం	పంచమీ తత్పురుషం
7) అన్యాయం	న్యాయం కానిది	తత్పురుష సమాసం

తత్పురుష సమాసాలు :
విభక్తులు ఆధారంగా ఏర్పడే తత్పురుష సమాసాలను గూర్చి తెలిసికొన్నారు. కింది వాటిని కూడా పరిశీలించండి.
1) మధ్యాహ్నము – అహ్నము యొక్క మధ్యము (మధ్య భాగం)
2) పూర్వకాలము – కాలము యొక్క పూర్వము (పూర్వ భాగం)

గమనిక :
పై వాటిలో మొదటి పదాలైన మధ్య, పూర్వ అనే పదాలకు ‘ము’ అనే ప్రథమా విభక్తి ప్రత్యయం చేరడం వల్ల
‘మధ్యము’, ‘పూర్వము’గా మారతాయి. ఇలా పూర్వపదానికి ప్రథమా విభక్తి ప్రత్యయం రావడాన్ని ‘ప్రథమా తత్పురుష సమాసం’ అంటాము. కింది వాటిని పరిశీలించండి.
1) నఞ్ + సత్యం = అసత్యం – సత్యం కానిది
2) నఞ్ + భయం = అభయం – భయం కానిది
3) నఞ్ + అంతము = అనంతము – అంతము కానిది
4) నఞ్ + ఉచితం = అనుచితం – ఉచితము కానిది

గమనిక :
సంస్కృతంలో ‘నఞ్’ అనే అవ్యయం, వ్యతిరేకార్థక బోధకం. దీనికి బదులు తెలుగులో అ, అన్, అనే ప్రత్యయాలు వాడతారు. పై ఉదాహరణల్లో వాడిన ‘నం’ అనే అవ్యయాన్ని బట్టి, దీన్ని “నః తత్పురుష సమాసం” అంటారు.

 

అభ్యాసము :
కింది పదాలకు విగ్రహవాక్యాలు రాసి, సమాస నామము పేర్కొనండి.

సమాస పదం	విగ్రహవాక్యం	సమాసం పేరు
1) అర్థరాత్రి	రాత్రి యొక్క అర్ధము	ప్రథమా తత్పురుషం
2) అనూహ్యము	ఊహ్యము కానిది	నఞ్ తత్పురుషం
3) అక్రమం	క్రమము కానిది	నఞ్ తత్పురుషం
4) అవినయం	వీనయం కానిది	నఞ్ తత్పురుషం

4. కర్మధారయ సమాసం :
   ‘నల్లకలువ’ అనే సమాస పదంలో ‘నల్ల’, ‘కలువ’ అనే రెండు పదాలున్నాయి. మొదటి పదం ‘నల్ల’ అనేది, విశేషణం. రెండో పదం ‘కలువ’ అనేది నామవాచకం. ఇలా విశేషణానికీ, సామవాచకానికీ (విశేష్యానికీ) సమాసం జరిగితే, దాన్ని కర్మధారయ సమాసం అంటారు.
5. అ) విశేషణ పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం :
   విశేషణం పూర్వపదంగా (మొదటి పదంగా) ఉంటే, ఆ సమాసాన్ని “విశేషణ పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం’ అంటారు.
   ఉదా :
   1) తెల్ల గుర్రం – తెల్లదైన గుర్రం.
   తెలుపు (విశేషణం) (పూర్వపదం) – (మొదటి పదం) గుర్రం – (నామవాచకం) (ఉత్తరపదం)- (రెండవ పదం)

ఆ) విశేషణ ఉత్తరపద కర్మధారయ సమాసం :
మామిడి గున్న’ అనే సమాసంలో మామిడి, గున్న అనే రెండు పదాలున్నాయి. మొదటి పదం (పూర్వపదం) ‘మామిడి’ సోమవాచకం, రెండో పదం (ఉత్తరపదం) గున్న అనేది విశేషణం. ఇందులో విశేషణమైన ‘గున్న’ అనే పదం ఉత్తరపదంగా – అంటే రెండో పదంగా ఉండడం వల్ల, దీన్ని ‘విశేషణ ఉత్తరపద కర్మధారయ సమాసం’ అంటారు. అభ్యాసము : కింది పదాలను చదివి, విగ్రహవాక్యాలు రాసి, ఏ సమాసమో రాయండి.

సమాస పదం	విగ్రహవాక్యం	సమాసం పేరు
1) పుణ్యభూమి	పుణ్యమైన భూమి	విశేషణ పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం
2) మంచిరాజు	మంచి వాడైన రాజు	విశేషణ పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం
3) కొతపుస్తకం	కొత్తదైన పుస్తకం	విశేషణ పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం
4) పురుషోత్తముడు	ఉత్తముడైన పురుషుడు	విశేషణ పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం

ఇ) సంభావనా పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం :
‘తమ్మివిరులు’ అనే సమాసంలో, మొదటి పదమైన ‘తమ్మి’, ఏ రకం విరులో తెలియజేస్తుంది. ఇలా పూర్వపదం, నదులు, వృక్షాలు, ప్రాంతాలు మొదలైన వాటి పేర్లను సూచిస్తే దాన్ని సంభావనా పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం అంటారు.
ఉదా : మట్టి చెట్టు – మట్టి అనే పేరు గల చెట్టు – సంభావనా పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం
గంగానది – గంగ యనే పేరు గల నది – సంభావనా పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం
భారతదేశం – ‘భారతం’ అనే పేరు గల దేశం – సంభావనా పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం

 

ఈ) ఉపమాన పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం :
‘కలువ కనులు’ అనే సమాసంలో కలువ, కనులు అనే రెండు పదాలున్నాయి. దీనికి ‘కలువల వంటి కన్నులు’ అని అర్థం. అంటే కన్నులను కలువలతో పోల్చడం జరిగింది. సమాసంలోని మొదటి పదం (పూర్వపదం) ఇక్కడ ‘ఉపమానం’ కాబట్టి దీన్ని ఉపమాన పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం అంటారు.

ఉ) ఉపమాన ఉత్తరపద కర్మధారయ సమాసం :
‘పదాబ్దము’ అనే సమాసంలో పద (పాదం) మరియు, అబ్జము (పద్మం) అనే రెండు పదాలున్నాయి. వీటి అర్థం పద్మము వంటి పాదము అని. ఇక్కడ పాదాన్ని పద్మం (తామరపూవు)తో పోల్చడం జరిగింది. కాబట్టి పాదం ఉపమేయం. పద్మం ఉపమానం. ఉపమానమైన అబ్జము అనే పదం, ఉత్తరపదంగా (రెండవపదం) ఉండడం వల్ల దీన్ని ఉపమాన ఉత్తరపద కర్మధారయ సమాసం అంటారు.

అభ్యాసం :
కింది సమాసాలకు విగ్రహవాక్యాలు రాసి, సమాస నామాలు పేర్కొనండి.

సమాస పదం	విగ్రహవాక్యం	సమాసం పేరు
1) తేనెమాట	తేనె వంటి మాట తేనె – ఉపమానం, మాట – ఉపమేయం	ఉపమాన పూర్వపద కర్మధారయం
2) తనూలత	లత వంటి తనువు తనువు – ఉపమేయం, లత – ఉపమానం	ఉపమాన ఉత్తరపద కర్మధారయం
3) చిగురుకేలు	చిగురు వంటి కేలు చిగురు – ఉపమానం, కేలు – ఉపమేయం	ఉపమాన పూర్వపద కర్మధారయం
4) కరకమలములు	కమలముల వంటి కరములు కరములు – ఉపమేయం కమలములు – ఉపమానం	ఉపమాన పూర్వపద కర్మధారయం

5. రూపక సమాసం :
   ‘విద్యాధనం’ – అనే సమాసంలో విద్య, ధనం అనే రెండు పదాలున్నాయి. పూర్వపదమైన విద్య, ధనంతో పోల్చబడింది. కాని ‘విద్య అనెడి ధనం’ అని దీని అర్థం కనుక, ఉపమాన, ఉపమేయాలకు భేదం లేనంత గొప్పగా చెప్పబడింది. ఈ విధంగా ఉపమాన, ఉపమేయాలకు భేదం లేనట్లు చెబితే అది ‘రూపక సమాసం’.

సమాస పదం	విగ్రహవాక్యం
ఉదా : 1) హృదయ సారసం	హృదయం అనెడి సారసం
2) సంసార సాగరం	సంసారం అనెడి సాగరం
3) జ్ఞాన జ్యోతి	జ్ఞానము అనెడి జ్యోతి
4) అజ్ఞాన తిమిరం	అజ్ఞానము అనెడి తిమిరం
5) సాహితీ జగత్తు	సాహిత్యమనెడి జగతు – రూపక సమాసం

6. బహుప్రీహి సమాసం :
   అన్య పదార్థ ప్రాధాన్యం కలది. కింది ఉదాహరణను గమనించండి. ”
   చక్రపాణి – చక్రం పాణియందు (చేతిలో) కలవాడు. ‘విష్ణువు’ అని దీని అర్థం. దీంట్లో సమాసంలోని రెండు పదాలకు అనగా “చక్రానికి” కాని “పాణికి” కాని ప్రాధాన్యం లేకుండా, ఆ రెండూ మరో అర్థం ద్వారా “విష్ణువును” సూచిస్తున్నాయి. ఇలా సమాసంలో ఉన్న పదాల అర్థానికి ప్రాధాన్యం లేకుండా, అన్యపదముల అర్థాన్ని స్ఫురింపజేసే దాన్ని బహుప్రీహి సమాసం అంటారు. అన్య పదార్థ ప్రాధాన్యం కలది. ‘బహుబ్లి హి సమాసం’. అభ్యాసం : కింది పదాలకు విగ్రహవాక్యాలు రాసి, సమాసం పేరు రాయండి.

సమాస పదం	విగ్రహవాక్యం	సమాసం పేరు
1) నీలవేణి	నల్లని వేణి కలది	బహుబీహి సమాసం
2) నీలాంబరి	నల్లని అంబరము కలది	బహుబీహి సమాసం
3) ముక్కంటి	మూడు కన్నులు గలవాడు	బహుథీహి సమాసం
4) గరుడవాహనుడు	గరుత్మంతుడు వాహనంగా కలవాడు	బహుబీహి సమాసం
5) దయాంతరంగుడు	దయతో కూడిన అంతరంగము కలవాడు	బహుప్రీహి సమాసం
6) చతుర్ముఖుడు	నాలుగు ముఖములు కలవాడు	బహుప్రీహి సమాసం

7. అవ్యయీభావ సమాసం :
   అవ్యయం పూర్వపదముగా ఉన్న సమాసాలను, “అవ్యయీభావ సమాసాలు” అంటారు.

అవ్యయం :
అవ్యయాలు అనగా లింగ, వచన, విభక్తి లేని పదాలు. ఈ విధమైన భావంతో ఉన్న సమాసాలను అవ్యయీభావ సమాసాలు అంటారు. ఈ క్రింది సమాస పదాలను, వాటికి రాయబడిన విగ్రహవాక్యాలను పరిశీలించండి.

సమాస పదం	విగ్రహవాక్యం	సమాసం పేరు
అ) ప్రతిదినము	దినము దినము	అవ్యయీభావ సమాసం
ఆ) యథాశక్తి	శక్తి ఎంతో అంత (శక్తిననుసరించి)	అవ్యయీభావ సమాసం
ఇ) ఆబాలగోపాలం	బాలుడి నుండి గోపాలుడి వరకు	అవ్యయీభావ సమాసం
ఈ) మధ్యాహ్నం	అహ్నం మధ్యభాగం	అవ్యయీభావ సమాసం
ఉ) అనువర్షం	వర్షముననుసరించి	అవ్యయీభావ సమాసం

గమనిక : ‘మధ్యాహ్నము” అనే సమాస పదానికి, విగ్రహం ‘మధ్యము – అహ్నము’ అని చెప్పాలి. ఇది ‘ప్రథమా తత్పురుష సమాసం’ అవుతుంది. అవ్యయీభావ సమాసం కాదు.

 

పాఠ్యపుస్తకంలోని ముఖ్య సమాసాలు – విగ్రహవాక్యాలు :

సమాస పదం	విగ్రహవాక్యం	సమాసం పేరు
1)  నలుదెసలు	నాలుగైన దెసలు	ద్విగు సమాసం
2) సూర్యచంద్రులు	సూర్యుడును,చంద్రుడును	ద్వంద్వ సమాసం
3) చంపకవతి పట్టణం	‘చంపకవతి’ అనే పేరు గల పట్టణం	సంభావనా పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం
4) మహాభాగ్యం	గొప్పదైన భాగ్యం	విశేషణ పూర్వపద కర్మధారయం సమాసం
5) సేవావృత్తి	సేవ అనెడి వృత్తి	రూపక సమాసం
6) పదాబ్దములు	పద్మముల వంటి పదములు	ఉపమాన ఉత్తరపద కర్మధారయం
7) కలువ కన్నులు	కలువల వంటి కన్నులు	ఉపమాన పూర్వపద కర్మధారయం
8) మామిడి గున్న	గున్నయైన మామిడి	విశేషణ ఉత్తరపద కర్మధారయం
9) మృదుమధురము	మృదువును, మధురమును	విశేషణ ఉభయపద కర్మధారయం
10) సత్యదూరము	సత్యమునకు దూరము	షష్ఠీ తత్పురుష సమాసం
11) అమెరికా రాయబారి	అమెరికా యొక్క రాయబారి	షష్ఠీ తత్పురుష సమాసం
12) వాదనాపటిమ	వాదన యందు పటిమ	సప్తమీ తత్పురుష సమాసం
13) అసాధ్యం	సాధ్యము కానిది	నఞ్ తత్పురుష సమాసం
14) నెలతాల్పు	నెలను తాల్చువాడు	ద్వితీయా తత్పురుష సమాసం
15) గురుదక్షిణ	గురువు కొఱకు దక్షిణ	చతుర్డీ తత్పురుష సమాసం
16) వయోవృద్ధుడు	వయస్సు చేత వృద్ధుడు	తృతీయా తత్పురుష
17) దొంగభయము	దొంగ వలన భయము	పంచమీ తత్పురుష సమాసం
18) ధూపదీపములు	ధూపమును, దీపమును	ద్వంద్వ సమాసం
19) శివభక్తి	శివుని యందు భక్తి	సప్తమీ తత్పురుష సమాసం
20) రుద్రాక్షభూషలు	‘రుద్రాక్షలు’ అనే పేరు గల భూషలు	సంభావనా పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం
21) వితంతు వివాహం	వితంతువు యొక్క వివాహం	షష్ఠీ తత్పురుష సమాసం
22) విద్యాధికులు	విద్యచేత అధికులు	తృతీయా తత్పురుష సమాసం
23) భారతదేశం	భారతం అనే పేరు గల దేశం	సంభావనా పూర్వపద కర్మధారయ సమాసం
24) ముప్పయి సంవత్సరాలు	ముప్ఫై సంఖ్య గల సంవత్సరాలు	ద్విగు సమాసం
25) స్త్రీ పురుషులు	స్త్రీయును, పురుషుడును	ద్వంద్వ సమాసం
26) ప్రముఖదినం	ప్రముఖమైన దినం	విశేషణ పూర్వపద కర్మధారయం
27) నాలుగు గీతలు	నాలుగు సంఖ్య గల గీతలు	ద్విగు సమాసం
28) అసాధారణం	సాధారణం కానిది	నఞ్ తత్పురుష సమాసం
29) మానవచరిత	మానవుల యొక్క చరిత	షష్ఠీ తత్పురుష సమాసం